بررسی سیر ابهام در بلاغت اسلامی و تحلیل انواع آن در متون ادبی (مطالعۀ موردی؛ غزلیّات حافظ)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه بیرجند

10.29252/kavosh.2024.20222.3432

چکیده

ابهام یکی از عناصر مهم در ادبیّت متون به حساب می‌آید و نقش مهمی در ارزیابی آثار ادبی مختلف ایفاء می‌کند. با توجّه به همین موضوع و اهمّیتی که ابهام در ادبیّات دارد، در این جستار تلاش شده تا به بررسی سیر ابهام در بلاغت اسلامی و همچنین تحلیل انواع آن و مصادیق و عوامل جمال‌شناسانۀ آن‌ها پرداخته شود. این پژوهش بر آن است تا با ارائۀ آراء و نظرات اهل بلاغت راجع به ابهام، به نحوۀ نگاه و تعریف آن‌ها از ابهام هنری و تمایزی که بین آن و ابهام غیرهنری قائل شده‌اند، دست پیدا کند و همچنین به شناسایی مصادیق انواع ابهام هنری و جنبه‌های زیبایی‌شناسانۀ آن‌ها اقدام نماید. نتایج این تحقیق نشان‌می­دهد که علمای بلاغت هرچند با تعقید، پیچیدگی و اغلاق مخالفت داشته‌ و آن را مورد نکوهش قرار می­داده‌اند، امّا برخی از آنان همچون عبدالقاهر جرجانی با پیش‌کشیدن بحث‌هایی در مورد نقش ابهام در انگیزش مخاطب در خوانش متن ادبی و حظّ و لذّت مخاطب از آن، به درک و دریافت دقیقی از ابهام هنری و ابهام غیرهنری رسیده‌ بودند که بعدها کمتر مورد توجّه بلاغیون متأخّر واقع گشته است. بررسی وجوه ابهام و مصادیق آن در شعر حافظ نیز نشان‌می­دهد که وجه موسیقیایی، زبانی و وجه تصویری ابهام، تأثیر بسیاری در جلب مخاطب و همچنین افزایش زیبایی­شناختی اثر ادبی دارد و شاعر بزرگی چون حافظ توانسته است با استفاده از نبوغ و خلاقیّتی که دارد، با کاربرد انواع ابهام هنری، شعر خود را در متعالی­ترین شکل، به مخاطبان عرضه‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Study of Ambiguity in Islamic Rhetoric and an Analysis of Its Types in Literary Texts: A Case Study of Hafez's Sonnets

نویسنده [English]

  • Mohammad Fatemimanesh
PhD student in Persian Language and Literature, University of Birjand
چکیده [English]

Ambiguity is considered as one of the most significant elements in literary texts, playing a crucial role in evaluating various literary works. Given the importance of ambiguity in literature, this research aims to investigate the evolution of ambiguity in Islamic rhetoric and analyze its different types, aesthetic manifestations, and causes. By presenting the views of rhetoricians regarding ambiguity, this study seeks to understand their perspectives on artistic ambiguity and the distinction they make between artistic and non-artistic ambiguities. Additionally, it aims to identify examples of various types of artistic ambiguity and their aesthetic dimensions. The findings of this research indicate that rhetoricians have generally opposed complexity, intricacy and obscurity, but some of them, such as Abd al-Qahir al-Jurjani, have delved into the role of ambiguity in engaging the reader and providing aesthetic pleasure. This has led to a more nuanced understanding of artistic and non-artistic ambiguities, which was later less emphasized by subsequent rhetoricians. An examination of the aspects and examples of ambiguity in Hafez's poetry reveals that the musical, linguistic, and visual dimensions of ambiguity significantly contribute to engaging the audience and enhancing the aesthetic quality of the literary work. The great poet Hafez has skillfully employed various types of artistic ambiguity to present his poetry in its most sublime form. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic rhetoric
  • Artistic ambiguity
  • Non-artistic ambiguity
  • Types of ambiguity
  • Hafez's sonnets
  1. الف) کتاب­ ها

    1. ابن اثیر موصلی، ابی الفتح ضیاءالدین نصرالله (1949)، المثل السائر فی ادب الکاتب و الشاعر، بتحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، قاهره: مطبعۀ مصطفی البابی الحلبی و اولاده بمصر.
    2. ارسطو (1343)، فنّ شعر، ترجمۀ عبدالحسین زرین کوب، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
    3. ام. اچ، ابرامز (1384)، فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی، مترجم سعید سبزیان مرادآبادی، تهران: رهنما.
    4. برزگر خالقی، محمّدرضا (1389)، شاخ نبات حافظ، تهران: انتشارات زوار.
    5. پورنامداریان، تقی (1384)، در سایۀ آفتاب، تهران: انتشارات سخن.
    6. تفتازانی، سعدالدین (1434)، المطول، المحقق عبدالحمید هنداوی، بیروت: الناشر دارالکتب العلمیه.
    7. جاحظ، ابی عثمان عمرو بن بحر (1998م)، البیان و التبیین. بتحقیق و شرح عبدالسّلام محمد هارون، قاهره: مکتبۀ الخانجی.
    8. الجرجانی، عبدالقاهر (1991م)، اسرارالبلاغه، قرأء و علق علیه أبوفهر محمود محمد شاکر، جدّه، دارالمدنی بجدّه.
    9. حافظ، خواجه شمس الدین محمد (1375)، دیوان حافظ، به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، تهران: انتشارات خوارزمی.
    10. حمیدیان، سعید (1392)، شرح شوق، تهران: انتشارات قطره.
    11. خرّمشاهی، بهاء­الدین (1387). حافظ­نامه، تهران: علمی و فرهنگی.
    12. رادویانی، محمد بن عمر (1949م)، ترجمان البلاغه، باهتمام و تصحیح و حواشی و توضیحات احمد آتش، استانبول: مطبعۀ ابراهیم خُروُسْ.
    13. رازی، شمس قیس (1314)، المعجم فی معاییر اشعار العجم، به تصحیح محمد بن عبدالوّهاب قزوینی، با مقابلۀ پنج نسخۀ قدیمی و تصحیح ثانوی مدرّس رضوی، تهران: چاپخانۀ مجلس.
    14. رجایی، محمد خلیل (1359)، معالم البلاغه، شیراز: انتشارات دانشگاه شیراز.
    15. ریچاردز، آی.ا (1382)، فلسفۀ بلاغت، ترجمۀ دکتر علی محمّدی آسیابادی، تهران: نشر قطره.
    16. زریاب خویی، عباس (1374)، آئینۀ جام، تهران: انتشارات علمی.
    17. زرین­ کوب، عبدالحسین (1388)، جستجو در تصوّف ایران، تهران: انتشارات امیرکبیر.
    18. شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1386)، صور خیال در شعر فارسی، تهران: انتشارات آگه.
    19. ________________ (1391)، موسیقیّ شعر، تهران: انتشارات آگاه.
    20. شمیسا، سیروس (1381)، نگاهی تازه به بدیع، تهران: انتشارات فردوس.
    21. __________ (1386)، بیان، تهران: انتشارات میترا.
    22. ضیف، شوقی (1362)، نقد ادبی، ترجمۀ لمیعه ضمیری، تهران: انتشارات امیرکبیر.
    23. ________ (1390)، تاریخ و تطوّر علوم بلاغت، ترجمۀ محمدرضا ترکی، تهران: انتشارات سمت.
    24. عسکری، ابوهلال الحسن بن عبدالله (بی­تا)، الصناعتین (الکتابه و الشعر)، تصنیف فی دراسۀ.
    25. عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر (1312)، قابوس‌نامه، با مقدّمه و حواشی سعید نفیسی، تهران، چاپخانۀ مجلس.
    26. فتوحی، محمود (1389)، بلاغت تصویر، تهران: انتشارات سخن.
    27. القیروانی، ابی الحسن بن رشیق (1925م)، العمدۀ فی الصناعۀ الشعر و نقده، قاهره: مطبعۀ امین هندیه.
    28. کزازی، میرجلال‌الدین (1373)، زیبایی‌شناسی سخن پارسی (بدیع)، تهران: انتشارات مرکز.
    29. مایل هروی، نجیب (1360)، صور ابهام در شعر فارسی، مشهد: کتاب­‌فروشی زوار.
    30. المصری، ابن ابی­الاصبع (1957م)، بدیع القرآن، تقدیم و تحقیق حفنی محمد شرف، قاهره: نهضۀ المصر.
    31. معین، محمّد (1384)، فرهنگ فارسی، تهران: انتشارات ساحل.
    32. همایی، جلال­ الدین (1354)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: انتشارات دانشگاه سپاهیان انقلاب ایران.

    ب) مقالات

    1. امامی، نصرالله (1390)، «خاستگاه هنری ابهام و گونه­ های آن»، نقد ادبی، سال 4، شمارۀ 13، صص 22-8.
    2. حسن‌پور آلاشتی، حسین (1390)، «عوامل ابهام معنایی در شعر طالب آملی»، پژوهش­نامۀ زبان و ادبیات فارسی، سال 3، شمارۀ 9، صص 108-93.
    3. شیری، قهرمان (1390)، «اهمیت و انواع ابهام در پژوهش ها»، فنون ادبی، سال 3، شمارۀ 2، صص 36- 15.
    4. فتوحی، محمود (1387)، «ارزش ادبی ابهام از دو معنایی تا چندلایگی معنا»، نشریۀ زبان و ادبیات فارسی (دانشگاه خوارزمی)، دورۀ 16، شمارۀ 62، صص 36-17.