تحلیل ِ کاربردِ ساز بربط در شعر فارسی بر اساس سبک‌شناسی پیکره ای

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه قم

2 دانشیار دانشگاه قم

10.29252/kavosh.2024.19810.3391

چکیده

پیوند موسیقی و شعر از دو منظر درخور توجّه است: نخست مبحث آهنگ و توازن ­های مختلف کلام است که ساحت موسیقایی شعر را می ­سازد؛ دیگر کاربرد آلات و اصطلاحات موسیقی در شعر است. شاعرانِ ادوار مختلف با استفاده از نام سازها و اصطلاحات موسیقایی، تصاویر و معانی گوناگونی را خلق‌کرده ­اند. ساز بربط از جمله آلات موسیقی است که شعرای فارسی­ گو از عصر رودکی تاکنون به انحای مختلف آن را در سروده­ هایشان به کار گرفته­ اند و تصاویر و معانی و پیوندهای واژگانی بسیاری را عرضه‌کرده­ اند که تحلیل تطّور آن از منظر سبک‌شناسی، می ­تواند خلاقیت یا تقلید سرایندگان مختلف را نشان‌دهد. از این رو، در پژوهش حاضر، پیکره ­ای از 79 شاعر مشتمل بر پنج بخش و 360 بیت را تشکیل داده ­ایم و به روش ساختاری و تحلیل محتوا به توصیف و تحلیل تصاویر ساز بربط پرداخته­ ایم. نتایج پژوهش نشان‌می­ دهد قرن ششم تا هشتم هجری قمری نقطۀ اوج تصویرسازی و معنا‌آفرینی با این ساز کهن است. بیشترین کاربرد این ساز در دستگاه بلاغی است. پیوندهای واژگانی در مرتبة دوم قرار دارد. هم‌چنین تأویلات معنایی و مضمون‌پردازی با بربط در ادوار مختلف شعر فارسی دیده می‌شود. در میان شاعران همة ادوار، خاقانی هم از نظر بسامد ابیات مشتمل بر بربط و هم از نظر کاربردهای خاص، بیشترین کاربرد متنوّع را داراست.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Analysis of the use of the lute instrument in Persian poetry based on the corpus stylistics

نویسندگان [English]

  • Masoud Moazami Goodarzi 1
  • Ahmad Rezaei 2
1 PhD student of Persian language and literature at Qom University
2 Associate Professor of Persian Language and Literature, Qom University
چکیده [English]

The connection between music and poetry is noteworthy from two perspectives. The first is the subject of songs and different parallels of words that form the musical field of poetry, and the second is the use of musical instruments and terms in poetry. Poets of different eras have created various images and meanings using musical instruments. The lute is one of the musical instruments that Persian poets have used in various ways in their poems since Roudaki’s era and have provided many images, meanings, and lexical links. Analyzing the evolution in the use of the lute from a stylistic point of view can show the creativity or imitation of different poets. Therefore, in the present study, we have composed a corpus of 79 poets consisting of five sections and 360 poems so as to describe the corresponding imagery through structural methods and content analysis. The results of the research show that the 6th to 8th century is the peak of imagery and meaning creation with this ancient instrument. This tool has mostly been used as the rhetorical device, and lexical links are in the second order. Also, semantic and thematic interpretations can be seen in different periods of the Persian poetry. Among the poets of all eras, Khaghani has made the most varied use of the lute image in terms of both the frequency of verses containing the image and the variety in the use of the word lute.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Lute
  • Music
  • Poetry
  • Corpus stylistics

مراجع

  1. الف) کتاب­ها

    1. ادیب‌الممالک فراهانی، محمدصادق بن‌حسین (۱۳۷۸)، دیوان کامل ادیب‌الممالک فراهانی (۲ جلد)، به تصحیح و اهتمام مجتبی برزآبادی فراهانی، تهران، فردوس.
    2. اسدی‌طوسی، حکیم ابونصر علی بن احمد (۱۳۵۴)، گرشاسب‌نامه، به اهتمام حبیب یغمایی، چاپ دوم، تهران، کتابخانۀ طهوری.
    3. اسیری‌لاهیجی، شمس‌الدین محمّد (۱۳۵۷)، دیوان اشعار و رسائل شمس‌الدین محمّد اسیری‌لاهیجی، به اهتمام دکتر برات زنجانی، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل.
    4. اصفهانی، نورعلیشاه (۱۳۷۴ ﻫ‌.ق.)، دیوان نورعلیشاه اصفهانی، به دستور آقاسیّد محمّد میرکمالی مدیر، بی‌جا، کتابفروشی میرکمالی.
    5. البرز، پرویز (1382)، گامی در قلمرو شعر و موسیقی، تهران، آن.
    6. الهامی‌کرمانشاهی، احمد (۱۳۹۴)، شاهدنامه، به کوشش علی انسانی، تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل.
    7. امیر معزی، محمّدبن عبدالملک (۱۳۱۸)، دیوان امیر معزی، به سعی و اهتمام عبّاس اقبال، تهران، کتابفروشی اسلامیه.
    8. انوار، قاسم (۱۳۳۷)، کلیات قاسم انوار، با تصحیح و مقدّمه سعید نفیسی، تهران، کتابخانه‌ سنایی.
    9. انوری (۱۳۳۷)، دیوان انوری، به اهتمام محمّدتقی مدرس‌رضوی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

    10.. ب‍ره‍ان‌، م‍ح‍م‍دح‍س‍ی‍ن‌ ب‍ن‌ خ‍ل‍ف‌ تبریزی (1361)، برهان قاطع، تهران، امیرکبیر.

    1. بهار، محمدتقی (۱۳۹۹)، دیوان اشعار ملک‌الشعرای بهار، چاپ ششم، تهران، نگاه.
    2. بیلقانی، مجیرالدین (1358)، دیوان مجیرالدین بیلقانی، تصحیح و تعلیق محمّد آبادی، تبریز، مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران.
    3. ترکی‌شیرازی، محمّدحسین (۱۳۸۵)، دیوان ترکی‌شیرازی، به اهتمام محسن حافظی‌کاشانی، تهران، صائب.
    4. جامی، نورالدین عبدالرحمن (۱۳۳۷)، مثنوی هفت‌اورنگ، به تصحیح و مقدّمۀ آقامرتضی مدّرس‌گیلانی، تهران: کتابفروشی سعدی.
    5. جامی، نورالدین عبدالرحمن (بی‌تا)، دیوان کامل جامی، ویراستۀ هاشم رضی، بی‌جا،پیروز.
    6. جمال‌الدین‌اصفهانی، محمّد بن عبدالرزاق (۱۳۲۰)، دیوان کامل استاد جمال‌الدین، تصحیح و حواشی حسین وحید دستگردی، بی‌جا، چاپخانه ارمغان.
    7. جندقی، یغما (۱۳۶۵)، برگزیدۀ اشعار یغمای جندقی، به اهتمام سیدعلی آل‌داود، تهران، امیرکبیر.
    8. _______ (۱۳۸۴)، مجموعه آثار یغمای جندقی (ج ۱)، به تصحیح سیدعلی آل‌داود، چاپ سوم، تهران، توس.
    9. حافظ، خواجه شمس‌الدین محمّد (۱۳۶۲)، دیوان حافظ، به تصحیح پرویز ناتل خانلری، چاپ سوم، تهران، خوارزمی.
    10. خاقانی‌شروانی، افضل‌الدین بدیل بن علی نجار (1393)، دیوان خاقانی شروانی، به کوشش ضیاءالدین سجادی، چاپ یازدهم، تهران، زوّار.
    11. خالقی، روح‌الله (1386)، نظری به موسیقی، تهران، صفی‌علیشاه.
    12. خواجوی‌کرمانی (۱۳۶۹)، دیوان اشعار خواجو کرمانی، به تصحیح احمد سهیلی‌خوانساری، چاپ دوم تهران، پاژنگ.
    13. خیام (بی‌تا)، ترانه‌های خیام، به کوشش صادق هدایت، تهران، تدبیر.
    14. دهخدا، علی‌اکبر (1362)، لغت‌نامه، تهران، لغت‌نامۀ دهخدا.
    15. رازانی، ابوتراب (1342)، شعر و موسیقی و ساز وآواز در ادبیّات فارسی، تهران، ادارۀ کل نگارش وزارت فرهنگ.
    16. رودکی‌سمرقندی (۱۳۷۳)، دیوان رودکی سمرقندی، بر اساس نسخة سعید نفیسی و ئی-براکینسکی، تهران، نگاه.
    17. رونی، ابوالفرج (۱۳۴۷)، دیوان ابوالفرج رونی، به اهتمام محمود مهدوی‌دامغانی، بی‌جا، کتاب‌فروشی باستان.
    18. ساوجی، سلمان (۱۳۷۱)، دیوان سلمان ساوجی، مقدّمه و تصحیح ابوالقاسم حالت، بی‌جا، ما.
    19. ستایشگر، مهدی (1381)، واژه‌نامۀ موسیقی ایران زمین، چاپ دوم، تهران، اطلاعات.
    20. _________ (1394)، واژه‌نامۀ موسیقی ایران زمین، چاپ سوم، تهران، اطلاعات.
    21. سعدسلمان، مسعود (۱۳۳۹)، دیوان مسعود سعد‌سلمان، به تصحیح رشید یاسمی، تهران، چاپ پیروز.
    22. سعدی، مصلح بن‌عبدالله (۱۳۷۶)، کلیات سعدی، به اهتمام محمّدعلی فروغی، چاپ دهم، تهران، امیرکبیر.
    23. سلیمی جرونی (۱۳۸۲)، مثنوی شیرین و فرهاد، تصحیح نجف جوکار، تهران، میراث مکتوب.
    24. سنایی‌غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم (۱۳۸۸)، دیوان سنایی غزنوی، به سعی و اهتمام مدرس‌رضوی، چاپ هفتم، تهران، سنایی.
    25. ________________________ (بی‌تا)، حدیقةالحقیقه و شریعه‌الطریقه، به تصحیح مدرس‌رضوی، چاپخانه سپهر، تهران.
    26. سوزنی‌سمرقندی (۱۳۳۸)، دیوان حکیم سوزنی‌سمرقندی، تصحیح و مقدّمه ناصرالدین شاه‌حسینی، تهران، امیرکبیر.
    27. شفیعی­ کدکنی، محمّدرضا (1386)، موسیقی شعر، تهران، آگه.
    28. طغرای‌مشهدی (۱۳۸۴)، ارغوان‌زارِ شفق (برگزیده دیوان طغرای‌مشهدی به انتخاب محمّد قهرمان)، تهران، امیرکبیر.
    29. طهماسبی، طغرل (1380)، موسیقی در ادبیات، تهران، رهام.
    30. عوفی، محمّد (1361)، لباب­الباب، به کوشش محمّد عباسی، تهران، فخر رازی.
    31. غزنوی، سیدحسن (۱۳۶۲)، دیوان سیدحسن غزنوی، به تصحیح و مقدّمه سیدمحمّدتقی مدرس‌رضوی، چاپ دوم، تهران، اساطیر.
    32. فرخی‌سیستانی (۱۳۳۵)، دیوان حکیم فرخی‌سیستانی، به کوشش محمّد دبیرسیاقی، تهران، چاپ سپهر.
    33. فردوسی، ابوالقاسم (1۳۶۶)، شاهنامه، به تصحیح جلال خالقی‌مطلق، نیویورک: دفتر یکم.
    34. ___________ (۱۳۶۹)، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی‌مطلق، کالیفرنیا، مزدا.
    35. فرغانی، سیف (۱۳۶۴)، دیوان سیف فرغانی، با تصحیح و مقدّمه ذبیح‌الله صفا، چاپ دوم، تهران، فردوسی.
    36. قاآنی‌شیرازی (۱۳۶۳)، دیوان حکیم قاآنی‌شیرازی، با مقدّمه و تصحیح ناصر هیری، تهران: انتشارات گلشائی و ارسطو.
    37. قائم‌مقام فراهانی، میرزا ابوالقاسم (۱۲۹۸)، دیوان شعر قائم‌مقام، ضمیمه سال دهم مجله ارمغان، بی‌جا، برادران باقرزاده.
    38. قبادیانی، ناصرخسرو (۱۳۵۷)، دیوان حکیم ناصرخسرو قبادیانی، به اهتمام مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل.
    39. قطران‌تبریزی (۱۳۶۲)، دیوان حکیم قطران‌تبریزی، تصحیح محمّد نخجوانی، تهران، ققنوس.
    40. کریستن‌سن، آرتور و اقبال‌آشتیانی، عباس (1363)، شعر و موسیقی در ایران، تهران، هنر و فرهنگ.
    41. مراغی، عبدالقادر بن غیبی (1356)، مقاصدالالحان، به اهتمام تقی بینش، چاپ دوم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
    42. ملّاح، حسینعلی (1363)، منوچهری دامغانی و موسیقی، تهران، هنر و فرهنگ.
    43. _________ (1367)، حافظ و موسیقی، چاپ سوم، تهران، هیرمند.
    44. _________ (1367)، پیوند موسیقی و شعر قدیم، تهران، فضا.
    45. _________ (1376)، فرهنگِ سازها، تهران، کتابسرا.
    46. منوچهری‌دامغانی (۱۳۳۸)، دیوان منوچهری دامغانی، به کوشش محمّد دبیرسیاقی، چاپ دوم، تهران، زوّار.
    47. مولوی، جلال‌الدین محمدبن محمد (۱۳۷۸ الف)، کلیات شمس(ج ۱)، تصحیح و حواشی بدیع‌الزمان فروزانفر، چاپ چهارم، تهران، سپهر.
    48. ____________________ (۱۳۷۸ ب)، کلیات شمس(ج ۳)، تصحیح و حواشی بدیع‌الزمان فروزانفر، چاپ چهارم، تهران، سپهر.
    49. ____________________ (۱۳۷۸ ج)، کلیات شمس (ج ۴)،تصحیح و حواشی بدیع‌الزمان فروزانفر، چاپ چهارم، تهران، سپهر.
    50. ____________________ (۱۳۷۸ د)، کلیات شمس (ج ۵)، تصحیح و حواشی بدیع‌الزمان فروزانفر، چاپ چهارم، تهران، سپهر.
    51. ____________________ (۱۳۷۸ ه)، کلیات شمس (ج ۶)،تصحیح و حواشی بدیع‌الزمان فروزانفر، چاپ چهارم، تهران: سپهر.
    52. ____________________ (۱۳۹۰)، مثنوی معنوی، به تصحیح رینولد ا. نیکلسون، چاپ پنجم، تهران، هرمس.
    53. نزاری‌قهستانی (۱۳۷۱)، دیوان حکیم نزاری‌قهستانی، تصحیح مظاهر مصفا، تهران، علمی.
    54. نظامی‌گنجوی، الیاس بن یوسف (1388)، کلیات نظامی‌گنجوی، تصحیحِ حسن وحیددستگردی، چاپ دوم، تهران، زوّار.
    55. نظیری‌نیشابوری، محمّدحسین (۱۳۸۹)، دیوان نظیری‌نیشابوری، تصحیح و تعلیقات محمّدرضا طاهری، تهران، نگاه.
    56. نورگارد، نینا؛ بئاتریکس بوسه و روسیو مونتوریو (۱۳۹7)، فرهنگ سبک‌شناسی، مترجم احمد رضایی‌جمکرانی و مسعود فرهمندفر، تهران، مروارید.
    57. وحشی‌بافقی، کمال‌الدین (۱۳۹۲)، دیوان وحشی بافقی، با مقدّمۀ سعید نفیسی، تهران، نشر ثالث.
    58. وطواط، رشیدالدین (۱۳۳۹)، دیوان رشیدالدین وطواط، با مقدّمه و تصحیح سعید نفیسی، تهران، کتابخانه بارانی.
    59. هاتف‌اصفهانی (۱۳۶۲)، دیوان هاتف‌اصفهانی، تصحیح محمّد عباسی، تهران، کتابفروشی فخر رازی.
    60. همدانی، غبار (۱۳۶۱)، دیوان جامع غبار همدانی، به کوشش محسن رمضانی، تهران، پدیده.

    ب) مقالات

    1. پایدارفرد، آرزو (۱۳۹۲)، «جایگاه موسیقایی دو ساز باستانی چنگ و عود (بربط) در اشعار حافظ»، همایش ملی باستان‌شناسی ایران، بیرجند، دانشگاه بیرجند، دانشکده هنر، صص 37-1.
    2. گرامی، سارا و محمدحسین کرمی (1396)، «بررسی شیوه‌های تصویرگری با سازها و موسیقی در دیوان خاقانی»، فصلنامه زیبایی‌شناسی ادبی، سال 8، شمارۀ34، صص 91-115.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار